Artikulua interesgarria iruditu bazaizu, lagun iezaiguzu berau ezagutzera ematen
Euskonews-en zure iritzien berri izan nahi dugu. Bidal itzazu!
Euskonews aldizkarian parte hartu nahi al duzu?
Artetsu Saria 2005
Arbaso Elkarteak Eusko Ikaskuntzari 2005eko Artetsu sarietako bat eman dio Euskonewseko Artisautza atalarengatik
Buber Saria 2003
On line komunikabide onenari Buber Saria 2003. Euskonews y Media
Argia Saria 1999
Astekari elektronikoari Merezimenduzko Saria
Antxon AGUIRRE SORONDO
“Izotz-edaria: edari erdi-izoztu eta itxura pikortsukoa”. Horrela definitzen du hiztegiak izotz-edari hitza.
Esaten da orain bost mila urte txinatarrek jadanik kontsumitzen zituztela izotz-edariak, eta edariok izotzez eta esentziaz zeudela eginak. Pertsiarrek ere ezagutu zituzten, eta faraoien mahaietan ere baziren, zilarrezko kopetan hartzen baitzituzten. K.a. IV. mendean, Alexandro Handiak hartzen zituen, eta greziar kulturatik Erromako kulturara igaro ziren: Neron edari hotzen eta izotz-edarien oso zalea zen.1
Badakigu “elur-zulo” ugari zirela Asian, jadanik XI. eta XII. mendeetan, eta baita Europan ere, XVI. mendean, izotz-edariak oso gustukoak bihurtu baitziren hor. Etxera eramateko elurra saltzen zuten saltokiak agertu ziren, edo freskagarri hotzak edo izotz-edariak saltzen zituzten saltokiak: elur-saltokiak, izozkitegiak, eztiur-saltokiak, ur-saltokiak edo edaritegiak (eta hortxatategiak, hortxata-lurraldeetan). Sorbeteak erdi-likidoak ziren, eta izotz-edariak, lodiagoak.
XX. mendearen hasieran, artean bazebiltzan saltzaile ibiltari batzuk. Potxoxo ospetsua zen bat. Gipuzkoako Debagoienean ibiltzen zen, eta gazta eta karameluak saltzen zituen, eta bere izotz-ur ospetsua, azukrearekin eta limoi tanta batzuekin nahasita. Horretarako, bere elur-zuloa egin zuen mendi haietan.2
Izotz-edari saltzailea Uzbekistanen.
Argazkia: Antxon Aguirre Sorondo.
Gaur egun ere, Chimborazo mendiko (6.272 m) elurra ateratzen dute Ekuadorko Andeetan. Bertako herritarrak beren astotxoekin igotzen dira hara. Pikotxaren laguntzaz, elurra zatitu, aizkoraz puska zikinak kendu, eta, azkenik, lastotan biltzen dute horrela eratutako kuboa: 30 bat kiloko puskak izaten dira. Bina ipintzen dituzte astoaren gainean, eta Riobamba hiriko izozkigileei eramaten dizkiete. Izozkigileek, berriz, anoaka saltze dute, esentzia tanta batzuk erantsita, kontsumitzailearen gustura, eta beldurrik gabe diote beren izozkiak (nahiz eta izotz-edariak diren, egia esan) “Chimborazoko benetako izotzarekin” daudela eginda. Kalitate bikaineko izotza omen da, eta horrekin egindako izozkiak, berriz, “giharretako mina” sendatzeko omen dira onak, eta izotz industrialarekin egindakoak baino iraunkorragoak.
Berdin egiten da Kolonbian ere, eta izotza Nevado de Cumbal menditik ateratzen dute. 4.560 m-ko antzinako sumendi bat da hori. Hamabi urte dituztenetik, mutikoak aitekin aritzen dira lan horretan. 10 laguneko eta 5 zamariko taldeak osatzen dituzte. Biltze-lana amaitutakoan, animaliak eta pertsonak ahalik eta gehien kargatuta jaisten dira, joan-etorria aprobetxatzeko; are haurrak ere lera txiki batzuei tiraka etortzen dira, 30 kiloko bloke banarekin.
Cuzcon (Peru) ere saltzen da izotz xehatua. Menditik jaisten dute, eta esentzia bat eransten diote, kontsumitzailearen gustura, eta esentziak zaporea eta kolorea ematen dizkio.3
Beste hainbeste ikusi dugu Pakistango Lowari aldean (3.118 m-ko goiera). Lowariko gaineko (Pakistan iparraldea) berezko elurtegietatik, oraindik ere elurra ateratzen dute4, Chitral-en edo Dir-en saltzeko. Harekin, izotz-edariak eta freskagarriak egiten dituzte hil beroetan. Furgonetan garraiatzeko, gatzez estaltzen dute, eta toldoak edo olanak ezartzen dizkiote gainetik. Joan-etorri bakoitzean, 25 bat elur-puska ekartzen dituzte, 50 eta 60 kilo bitartekoak. Lanbide ona zen garai batean, baina asko jaitsi da aspaldian, Pakistango etxeetako % 65ean hozkailuak dituztenetik.
Esan dezakegu, lasai asko, gaur egun ere mendietako elurra salerosten dela munduko toki askotan.
Lehenengo izozki-dendatan erabilitako makina profesionala; goikaldean jarritako
uhalak eta motere elektriak makina mugiarazten dute.
Argazkia: Antxon Aguirre Sorondo.
Autore batzuen arabera, Blas de Villafranca doktoreak asmatu zuen krema izozteko modua, zatitutako izotzari gatza erantsita. 1550 zen. Villafranca ohartu zen, egun batean, krema ontzi batean ipini, eta ontzi hori izotz puskak eta gatz apur bat zeuzkan beste ontzi handiago batean sartuz gero, errazago izozten zela krema. Nola Blas de Villafranca Erroman bizi zen orduan, hantxe erabili zuen metodo hori, eta italiarrek erabili zuten lehen aldiz. Jadanik 1560an, florentziarrek izozki solidoak egiten zituzten.5
Francisco Procopio-ri egozten zaio izozkiak egiteko lehen makina asmatu izana, eta XVII. mendean egin zuen. Haren bitartez, mekanikoki uniformizatzen zituen fruitua, izotza eta azukrea, eta ore homogeneo bat lortzen zuen horrela. Bere metodoa erabilita, Procopiok izozkitegi bat ireki zuen Parisen, 1661ean: Procope kafetegia. Hori laster bihurtu zen ospetsu.
Richard Ford-ek (1796-1858) honako hau idatzi zuen bere bidaia-egunkarian:6
“Espainiako uda lehor eta beroetako likido hotzak behar bat dira, ez luxu bat. Izotz-edariak eta edari izoztuak hain merke saltzen dira kaleetan, pobreenek ere eros baititzakete; aberatsak, berriz, mahatsmin-uraz freskatzen dira. Hori, mairuen hacaraz-a, pertsona egarriak inoiz asmatu duen edaririk goxoena eta freskagarriena da; Jerjes-ek alferrik amestu zuen plazer berria dugu, eta aise gainditzen ditu, bai “Rhin-go ardoa sodarekin”, bai Byron-en “hoce erat in votis” ospetsua, bai sherry cobbler-a bera. Mahats min zukutuz, azukre finduz eta urez egiten da. Iragazi egiten dute, gero, anbar-kolore lastokara bat hartzen duen arte, eta hotz-hotza edaten da. Andaluzian prestatzen dute bereziki ongi, eta merezi du udan hara joatea, edaria dastatzeko. Gorputza eta arima freskatzen dizkio pertsonari.
Madrilen, “michi michi” deritzan edari goxo bat saltzen da kalean. Valentzierazko mitj e mitj-etik (erdi eta erdi) dator izena. Kedar-kentzaile bat eta neska valentziar eder bat bezain desberdinak dira hori eta londrestar edari astuna. Garagar-ura eta txufa-hortxata dauzka nahasita hein berean, eta oso hotza egon behar du”.
Eta lerro batzuk aurrerago, honela dio:
“Espainiar izozkiak gozoegiak izan ohi dira, eta azukrea ez dago ongi finduta”.
Behin, kontatu ziguten, Guardian (Araba), “esne izoztua” egin ohi zela etxeetan, elurrarekin, San Joan inguruan. Ontzi handi batean, elurra ipini ohi zen, eta, haren barruan, beste ontzi bat, kobrezkoa, esnearekin. Etengabe birarazten zen (bira erdiak) azken hori, barrukoa lodi zedin, eta esne-izozki moduko bat eskuratzen zen horrela, ohikoa baitzen han. Geroago, biraketa-mekanismo bat eta biradera bat gehitu ziren lana egiteko. Gailu hari izozki-makina deitzen zitzaion.7
Beraskoaingo (Nafarroa) Gotitxea etxeko Jesus Riezuk kontatua da hurrengoa: “Aitak, Eugenio Riezuk (80 urterekin hil zen, 2002an) kontatzen zidan bera eta beste batzuk, txikitan, herriko jaiak zirenean, herriko elurtegira igo ohi zirela, elurretara, gero etxeetan izozkia egiteko”.8
“Libro de confitura para uso de Elias Gómez, maestro Cecero y Confitero de la Ciudad de Olite. Año de 1818” obran9, lau izozki-errezeta ematen dira: esne inperiala, kanela-ura, limoi-ura eta gazta izoztua. Lauetatik, ospetsuena dirudiena hartu dugu:
ESNE INPERIALA: Har itzazu sei edo zazpi pinta esne, edo nahi dituzunak; jar itzazu lapiko batean, eta erants bi dozena gorringo; nahas ongi, erants behar adina azukre, eta nahas berriro dena. Iragaz oihal batetik izozki-ontzira, eta izotz ezazu beste urak bezala.
Txokolatezko helatua, gehien eskatzen dena.
Argazkia: Antxon Aguirre Sorondo.
Egun, izozki gozoak eta gaziak dira merkatuan, lehen platerari edo bigarrenari laguntzekoak, edo gainean hartzekoak; baita minak ere.
Ohiko kremazkoei, esne-gainezkoei, marrubizkoei eta txokolatezkoei, beste mota hauek gehitu zaizkie: te berdea, Roquefot, Torta del Casar, txorizoa, foie-grasa, izokina, garagardoa, tomatea, ardo beltza, kamamila, donutsa, entsalada errusiarra, patata-tortilla, indabak, kuia-haziak, kanela, etab.
Gure artean ere, egiten dira zapore bitxi batzuk: sagar-tarta, Idiazabalgo gazta, taloa txorizoarekin, txakolina, kalimotxoa eta, harrigarria, txipiroiak beren tintan.
Ricardo Muñoz izozkigile valentziarra Errekorren Guinness liburuan ageri da, 365 zapore eskaintzen baititu Cartaya-ko (Huelva) bere izozkitegian.
Esango dugu, halere, txokolatezkoa dela eskatuena.
Bada zakurrentzako izozki bereziak egiten dituen enpresa bat ere. Izozki horiek ez daukate, ordea, ez azukrerik, ez laktosarik.
1 Autore batzuek diotenez, Marco Polok zioen, bere Mirarien Liburuan, Cambaluc-en (egungo Pekin) “esne izoztua saltzen zela kaleetan”, eta ez da egia, ez baita horrelakorik aipatzen obran. “Esne izoztua” María de Cardonaren eta Suzanne Dobelmann-en itzulpen batean soilik ageri da, oker itzuli baitzuten terminoa, “esne-orea” esan beharrean, horrela irakur baitaiteke Mauro Armiñoren itzulpenean (Ediciones B.S.A., Bartzelona, 1997, LXX. kapitulua, 155. or.)
2 LASA, Juan Jose: Tejiendo Historia, Donostiako Udal Aurrezki Kutxa, Donostia, 1977, 419. or.
32004ko bisita batean.
41995ean egindako bisita batean.
5CELDRÁN GOMARIZ, Pancracio: El gran libro de la historia de las cosas, La Esfera de los libros S.L., Madril, 2009, 454. or.
6FORD, Richard: Comidas, vinos y albergues de España, Ollero eta Ramos argitaratzaileak, Madril, 1998, 52. or.
7Herrian 2009an (Rebeca Marina arkeologoak zuzenduta) egin ziren indusketa arkeologikoetan, elur-zuloa agertu zen Erregeen Santa Maria elizaren ondoan. 10 m-ko diametroa zeukan.
82008-07-27an egindako landa-lana. Eskerrik beroenak ematen dizkiogu Alfonso Lamberto-ri, haiei haraino lagundu zielako.
9GÓMEZ, Elías: Libro de confitura para uso de Elias Gómez, maestro Cecero y Confitero de la Ciudad de Olite. Año de 1818. Erriberriko Udala, Erriberri (Nafarroa), 2006. 96. or.
Irakurleen iritziak:
comments powered by Disqus
